تاریخچه و معرفی هنر مس و خاتم

هنرهای سنتی ایران همواره بازتابی از ذوق، مهارت و فرهنگ غنی این سرزمین بوده‌اند. دو نمونه برجسته از این هنرها، مسگری و خاتم‌کاری هستند که هر یک پیشینه‌ای طولانی داشته و در طول قرن‌ها تکامل یافته‌اند.

در گذشته خاتم کاری فقط روی چوب اجرا می شد اما در سال های اخیر با ترکیب این هنر اصیل با ظروف مسی محصولی زیبا خلق می شود.

اینکه چرا در بین فلزات، خاتم کاری بیشتر روی مس انجام می شود، به دلیل ماهیت انعطاف پذیری مس است. زیرا می توان آن را به هر شکل و فرم دلخواه درآورد که این موضوع تنوع زیاد محصولات مس و خاتم را در پی دارد.

در این مقاله به بررسی تاریخچه و ویژگی‌های هنر زیبای مس و خاتم که ترکیب این دو هنر ایرانی است می‌پردازیم.

هنر مسگری

مسگری یکی از کهن‌ترین صنایع دستی ایران است که قدمت آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. استفاده از مس به دلیل چکش‌خواری، قابلیت شکل‌پذیری بالا و دوام زیاد، همواره در میان ایرانیان محبوب بوده است. در دوران هخامنشیان و ساسانیان، ظروف و اشیای زینتی مسی با ظرافت خاصی ساخته می‌شدند.

ویژگی‌های هنر مسگری

روش ساخت: هنر مسگری شامل چکش‌کاری، خم‌کاری، و حکاکی روی ورقه‌های مسی است که با ظرافت خاصی انجام می‌شود.

محصولات مسی: از جمله محصولات این هنر می‌توان به ظروف غذاخوری، سماور، دیگ، قابلمه و وسایل تزئینی اشاره کرد.

مراکز مهم تولید: شهرهایی مانند زنجان، اصفهان، کرمان و شیراز از مراکز مهم تولید مس در ایران هستند.

هنر خاتم‌کاری

خاتم‌کاری یکی از ظریف‌ترین و پیچیده‌ترین هنرهای دستی ایران است که در آن از ترکیب چوب، فلز و استخوان برای خلق نقوش هندسی زیبا استفاده می‌شود. این هنر در دوره صفویه به اوج خود رسید و امروزه نیز جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران دارد.

ویژگی‌های هنر خاتم‌کاری

روش ساخت: در این هنر، قطعات کوچک از چوب (مانند چوب گردو و آبنوس)، استخوان (مانند استخوان شتر) و فلز (مانند برنج و نقره) به صورت اشکال هندسی منظم در کنار هم قرار می‌گیرند.

کاربردها: از خاتم‌کاری برای تزئین جعبه‌های چوبی، قاب آینه، میز، درهای اماکن مقدس و حتی سازهای موسیقی استفاده می‌شود.

مراکز مهم تولید: اصفهان، شیراز و تهران از مراکز اصلی خاتم‌کاری در ایران هستند.

تلفیق هنر مس و خاتم

در سال‌های اخیر، برخی هنرمندان ایرانی اقدام به ترکیب این دو هنر کرده‌اند. نتیجه این تلفیق، محصولاتی زیبا و منحصر‌به‌فرد مانند ظروف مسی خاتم‌کاری شده، گلدان‌های مس و خاتم و شکلات خوری هدیه ای نفیس است که در داخل و خارج از ایران طرفداران بسیاری دارد.

مراحل ساخت

انتخاب و آماده‌سازی ورق مس

ورق‌های مسی با ضخامت مناسب انتخاب شده و بر اساس نوع محصول برش می‌خورند.

چکش‌کاری (چکش‌زنی یا فرم‌دهی دستی)

استادکاران با استفاده از چکش، ورق مس را روی سندان شکل می‌دهند تا به فرم دلخواه برسد.
در روش صنعتی، این مرحله ممکن است با قالب و دستگاه پرس انجام شود.

جوشکاری و اتصال قطعات

اگر محصول دارای بخش‌های جداگانه باشد (مثلاً دسته‌ی قابلمه یا درپوش)، این قطعات با جوشکاری مسی متصل می‌شوند.

صیقل‌کاری و پرداخت اولیه

سطح مس با سوهان و ابزارهای مخصوص صاف و یکدست می‌شود تا آماده‌ی مراحل بعدی باشد.

نقش‌زنی و قلم‌زنی (در صورت نیاز)

برخی ظروف مسی دارای نقوش برجسته هستند که با تکنیک قلم‌زنی انجام می‌شود.

پولیش و براق‌کاری

در این مرحله، با استفاده از فرچه و مواد مخصوص، سطح مسی صیقل داده شده و به رنگ براق و جذاب درمی‌آید.

مراحل ساخت قسمت خاتم‌کاری:

تهیه مواد اولیه

چوب‌های مختلف مانند آبنوس، نارنج، گردو، فوفل، بقم و افرا
استخوان شتر یا عاج
مفتول‌های فلزی از جنس برنج، مس یا نقره

برش و آماده‌سازی قطعات

چوب، استخوان و فلز با ظرافت بالا برش داده شده و به شکل مثلث‌های کوچک آماده می‌شوند.

چیدمان و چسباندن قطعات (گل‌خاتم‌سازی)

مثلث‌های کوچک به شکل طرح‌های هندسی منظم کنار هم قرار گرفته و با چسب مخصوص به هم متصل می‌شوند.
این قطعات به‌صورت لایه‌ای روی یک صفحه چوبی فشرده و ثابت می‌شوند.

خشک شدن و برش نوارهای خاتم

پس از خشک شدن، صفحه‌ی خاتم به نوارهای باریکی بریده می‌شود تا در تزیین اشیای مختلف استفاده شود.

چسباندن خاتم روی سطح کار

نوارهای خاتم روی اشیای چوبی مثل جعبه، قاب، میز، قلمدان و… چسبانده شده و تحت فشار قرار می‌گیرند تا کاملاً ثابت شوند.
سمباده‌کاری و پرداخت اولیه

سطح کار با سمباده صاف شده و آماده‌ی مراحل بعدی می‌شود.

پوشاندن سطل کار با پلی استر

بعد از اتمام ساخت ظروف مس و خاتم، سطل کار با لایه ای از پلی استر پوشانده می شود تا هم زیبایی کار افزایش یابد و هم در مقابل رطوبت عایق شود.

هنر مس و خاتم‌ نه تنها بخشی از میراث فرهنگی ایران است، بلکه به عنوان صنایع دستی خلاق و ارزشمند مورد توجه قرار گرفته است. حفظ و گسترش این هنرها می‌تواند به رونق اقتصاد هنری کشور و معرفی فرهنگ غنی ایرانی به جهان کمک کند.