صنایع دستی چوبی یا کارهای چوبی شامل دستورهای فنی و هنری برای ساخت وسایل متنوع کاربردی و زیبایی از چوب هستند. این حرفه را میتوان به سه بخش اصلی تقسیم کرد: نجاری، کندهکاری روی چوب، و ساخت کابینت و مبلمان. کندهکاری روی چوب نیز شاخههای مختلفی از جمله منبتکاری، معرقکاری و خاتم کاری را در بر میگیرد.
در طول تاریخ، هنرمندان این صنایع از چوبهای محلی و بومی منطقههای خود استفاده میکردند، اما با پیشرفت ترابری و تجارت، چوبهای خارجی نیز به بازارهایشان وارد شدند.
چوبها را میتوان به سه دسته اصلی تقسیم کرد: چوب سخت جنگلی از درختان پهنبرگ، چوب نرم پرورشی از مخروطیهای غیر وحشی، و محصولات چوبی ساختهشده توسط انسان از قبیل تخته چندلایی و ام دی اف.
معمولاً از چوبهای سخت برای تولید محصولاتی مانند میز و صندلی استفاده میشود، در حالی که سازندگان کابینت از تخته چندلایی و مواد چوبی دیگر برای ساخت کابینت و لوازم منزل استفاده میکنند.
صنایع دستی چوبی به عنوان یکی از هنرهای زیبا و جذاب، هر کسی را با زیبایی اش مسحور میکند. یک اثر هنری زیبا و دقیق از چوب، نمادی از ذوق و استعداد خالق آن است که به مدت سالها شاهد زیبایی و هنر این آفرینشها خواهیم بود. با توجه به فراوانی وجود مواد اولیه آن، که چوب، به طور طبیعی در بخشهای مختلف ایران یافت میشود، محصولات مختلف صنایع دستی از چوب یا ساقه درختان نیز توجه بسیاری را به خود جلب کردهاند.
خراطی چوب
خراطی چوب یکی از صنایع دستی ایران است که از گذشتههای دور تکامل خود را در این حوزه حفظ کرده است. عمدتاً این هنر در نقاط پر چوب کشور مشاهده میشود.
در خراطی، از چوبهای نرم و مرطوبی مانند چوب سفید، گردو، چنار، توسکا، بید و غیره استفاده میشود. این صنایع چوبی دستی توجه بسیاری از گردشگران و علاقهمندان به هنر را به خود جلب کرده است، تا این هنر بخشی از فرهنگ و هنر ایرانی را نمایان کند.
هنر خراطی ترکیبی از حرکات دورانی دستگاه و تراشکاریهایی به سبک متقارن و افقی است. امروزه، ابزارهای برقی و فلزی جایگاه خود را در این هنر یافتهاند و تأثیر بزرگی بر سرعت و راحتی کار طراحان داشتهاند.
هنر معرق
یکی از زیباترین و ظریفترین هنرها بر روی چوب، هنر معرق است. این هنر از طریق برش دقیق و ظریف با سوزن، طرحهای زیبا را بر روی چوب ایجاد میکند، که سپس با روغن کاری براق میشوند. چوب هر درخت دارای رنگ و بافت مخصوص به خود است که این ویژگی برای ایجاد تنوع و زیبایی در این هنر از آن بهره میبرد.
معرق در واقع به معنای وصله است و بیشتر برای تزئین به کار میرود. از جمله محصولات اصلی این هنر میتوان به سطوح میز، انواع تابلوهای نقاشی و خطاطی که به شیوه معرق اجرا میشوند، و تزئینات لوازم چوبی مانند کتابخانه و بوفه اشاره کرد. این شاخه از صنایع چوبی را میتوان یکی از رشتههای اساسی در کارگاههای کوچک و یا مشاغل خانگی دانست.
مشبک کاری
یکی از صنایع دستی کاربردی، مشبک چوب نام دارد. مشبککاری اغلب با سایر هنرهای مرتبط با چوب، به ویژه منبت، همراه است. برای اجرای مشبککاری، ابتدا طرح مورد نظر را بر روی چوب پیاده میکنند. سپس قسمتهای منفی طرح را با استفاده از ابزارهایی مانند مغار و اره مویی از چوب بریده و حذف میکنند، تا طرح اصلی به صورت مشبک باقی بماند. معمولاً طرح باقیمانده را نیز با منبتکاری تزئین میکنند تا طرح بُعد پیدا کرده و زیباتر شود.
پیکر تراشی
پیکرتراشی چوب یکی از شاخههای مهم صنایع دستی چوبی است که در آن، از احجام هندسی، آناتومی عمومی بدن انسان، پرندگان و حیوانات، در حالات مختلف، طرحهای متنوعی روی چوب طراحی میشود.
این طرحها با استفاده از ابزارها و چوب مناسب به چوب انتقال داده و با پیکرتراشی بر روی آن ایجاد میشود. آثار برجستهای که از این هنر به یادگار میمانند، ارزش تاریخی و هنری بالایی دارند و اغلب به عنوان نمونههای فاخر تاریخی شناخته میشوند.
خاتم کاری
خاتم هنر آراستن سطح اشیاء با مثلث های کوچکی است که طرحهای گوناگون آن همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است . این شکل های هندسی را با قرار دادن مثلث هایی کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند . می توان گفت کار خاتم نقشه های هندسی تشکیل شده از مثلثهای متساوی الاضلاع است که از عاج ، استخوان ، چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولا به ضخامت دو میلیمتر در سطح اشیاء چسبانده می شوند .
حصیربافی
یکی از شاخههای مهم صنایع دستی چوبی، حصیربافی است که به ویژه در بین افراد روستایی که در نزدیکی دریا و رودخانه زندگی میکنند، رواج بیشتری دارد. علت این رواج، وجود گیاهان خودرویی در این مناطق، به ویژه در کنار مردابهاست. مواد اولیه حصیربافی شامل ساقه گندم، برنج، درخت نخل، گیاهانی مانند بامبو و ارغوان است.
در ایران، این صنعت بهطور خاص در شهرهای جنوبی که دارای درختان نخل هستند، گسترش یافته است. البته در دیگر مناطق نیز تولید میشود، اما بیشترین سهم آن مربوط به مناطق جنوبی است که از برگ درخت خرما انواع سبد، زیرانداز، ظرف و سفره میسازند. مرواربافی، چمبافی، سبدبافی، و ترکهبافی از زیرشاخههای حصیربافی هستند.
منبت کاری
منبتکاری یکی از هنرها و صنایعدستی چوبی است که نقشها و نگارههای برجسته را به تصویر میکشد و از طریق کندهکاری روی چوب به وجود میآید. تاریخچه منبتکاری به گذشتههای دور برمیگردد، زمانی که افراد با استفاده از ابزارهای ساده، به کندهکاری روی چوب میپرداختند. البته، به دلیل شرایط آب و هوایی مختلف و نیز عمر نه چندان زیاد چوب، ممکن است این آثار زودتر آسیب ببینند و مقاومت خود را از دست دهند.
سوخت نگاری روی چوب
در هنر سوخت روی چوب، از قالبهای مختلفی که اغلب از جنس فولاد یا برنج ساخته میشوند و دارای نقوش سنتی مورد نظر هستند، استفاده میشود. این قالبها را با داغ کردن بر روی آتش و فشردن آنها بر روی چوب، اثر سوختگی را انتقال میدهند و آثار هنری زیبا و منحصر به فردی ایجاد میکنند. این آثار هنری معمولاً در موارد مصرفی مختلفی مانند رویه میز و مبلمان، جعبههای جواهر و غیره به کار میروند و زیبایی و شکوه خاصی به این محصولات میبخشند.
سازهای موسیقی چوبی
این رشته جز مهجورترین صنایع دستی چوبی است. انواع سازهای سنتی موسیقی مانند سنتور، تار، سه تار، ویولن، کمانچه، فلوت و غیره از چوب های بادوام و مناسب ساخته می شوند. نوع چوب به کار رفته در آنها و استادکار یا کارگاهی که تولید کننده ی این سازها است ، از جمله ی مهمترین عوامل کیفیت ساز به شمار می روند . برای تکمیل ساخت یک ساز در کنار چوب از پوست حیوانات و سیم نیز استفاده می شود .
نازک کاری چوب
نازککاری یکی از صنایع دستی زیبای ایران است. در این هنر، چوب بر اساس طرح و نقش مورد نظر روکش میشود. از این تکنیک برای تولید محصولات نازک و ظریف از چوب، با دقت و زیبایی بالا استفاده میشود. این هنر به وسیله هنرمندان ماهری که در این زمینه مهارت دارند، انجام میشود و نتایج آن اغلب به عنوان آثار هنری باارزش و زیبا شناخته میشوند.